Dr. Salai Ngun Cung Lian le Faiceu biaruah

Dr. Salai Ngun Cung Lian, Center for Constitutional Democracy, Michael Maurer School of Law -Bloomington, ah Senior Research Fellow a tuan lio mi Malaysia a rak kan tlawng i Faiceu Media he biaruahnak caan kan ngei kho ve. Atanglei hi kan bia ruahmi pawl cu an si.
Faiceu: Na chuaknak hmun, na innchungkhar kong le degree na ngahmi pawl na kan chim kho hnga maw?
Dr. SNCL: Matupi khua ah ka chuak. Ka nupi cu Mai Ngun Tin Tial a si. Ka fapa min hi Ram Cung Thang a si i thla 8 a si cang. Indianapolis ah khua kan sa i Indiana University Bloomington ah rian ka tuan. B.A. International Economics and Cultural Affairs in Valparaiso University, USA in ka ngah. LL.M le SJD hi Indiana University School of Law - Bloomington, USA thiamthiam in ka ngah.
Faiceu: CNF/A hi zeitik kum thawk in dah na rak luh? Zeibantuk thinlung ruang bik ah dah CNF/A hi na rak luhnak a si?
Dr. SNCL: CNF/A hi 1988 November thla ah ka lut. Kanram le miphun caah dohthlennak tuah hi a herh timi ka zumh caah ka lut mi a si ko.
Faiceu: Atuhi CNF/A ah zeidah na tuan lio? Adang bu hna ah rian na tuanmi a um maw? A um a siahcun zeibantuk bu hna ah dah rian na tuan?
Dr. SNCL: CNF ah hin Judiciary Department ah Chief Judge le Organization Department ah Secretary ka si. Chief Judge tuan ah hin cun, Secretary of Organization rian kemh chinh hi, a dawh lo ngai mi a sinain Party member tam deuh nih khinh mi a si caah ka kawmh mi a si. Chin Forum ah hin Member of Management Board Member ka si. Centre for Constitutional Democracy, Indiana University ah hin Senior Fellow ka si. Chin Human Rights Organization ah hin Legal Consultant ka si. Mara Peoples Party (LA) ah Advisor ka si.
Faiceu: Ramtang ah CNF/A na si lio ah zeidah a har bik na ti? Cun harsatnak le lungrawhnak na ton caan ah zeidah na thazang laknak bik a si tawn?
Dr. SNCL: Chin National Army ka tuan lio ah a har bik mi cu, Camp ah siseh, front line ah siseh, duty ka lak (sentry) ka tuan lio ah, keimah daithlang ruang ah, Kawl Ralkap an rak ra mi ka theih sual lo i, a kan kah lai i, ka hawi le an thi sual lai timi thinphannak hi a si. Lungrawknak hna hi chimh cawk lo in ka tong peng ko. Ka dawt tuk mi kan hawi le hna Ralkut in an thi ti ka theih paoh ah, ka nau ka u ka chuahpi taktak nih Ralkut in a kan thihtak tluk in ka lung a fak i, ka lung a rawk. Lungrawknak le ngeihchiatnak ka ton tik paoh ah, Khrihfa ka si bantuk in thla ka cam tawn. Cun, carel hi lungrawk le lungretheihnak hnemhtu tha bik a si pin ah, theihhngalhnak a karhtertu a si i, lungrawk lio zong cauk rel awk a um ah cun, ka nuam ngai ko.
Faiceu: CNF/A le Kawl ralkap cozah daihnak (cease-fire) tuah dawh nan lo maw? CNF/A le Chin mipi zeitindah biatak deuh le thawng deuh in riantuanti khawh a si lai? CNF/A nih zeitin dah mipi dawtnak le zumhnak tam deuh kan lak khawh lai tiah na ruah?
Dr. SNCL: Zeithil paoh hi a si kho mi lawngte a si ko timi hi ka zumh ko. Cu caah, Kawl Ralkap le CNF/A kar zong ah remdaihnak taktak hi a um kho mi a si ko. Peace and Tranquility Commission hna zong nih biatakte i, SPDC le CNF karlak ah remdaihnak taktak a um khonak caah an i zuam peng ko. 2007 Rih Camp i chawnh hnu ah, SPDC lei nih remdaihnak kong ceih an duh paoh ah CNF cu ready kan si peng ko tiah theihter an si ko i, SPDC pawl nih remhdaihnak an duh le duh lo cung ah remhdaihnak taktak a um kho le kho lo cu aa hngat ko.
Chinland hi Pathian nih Chin miphun a kan pek mi ram a si ti fiang tein kan i theih i, Chin miphun tiah miphun dang hna bantuk in miphun pakhat ah a kan serh ve ti fiang tein kan i theih i, miphun dang hna bantuk in Chinland ah Chin miphun hna nih kan mah kan kong kan lam zalong tein khuakhan lairel khonak nawl kan ngeih awk a si ve timi hi Pathian duh mi a si ko tiah fiang tein Chin miphun pakhat paohpaoh nih kan i theih cio i, Pathian nih a kan pek mi talent hna Chinland le Chin miphun caah kan hmang cio ah cun, riantuan ti kho lonak a lam a um lo tiah ka ruat. Cubantuk in ruahnak fek tein kan ngeih mi par ah lungrual tein Chin miphun hna nih kan tuanti cio hna ah cun, zeithil paoh hi kan tuah kho ko lai tiah zumhnak fek tein ka ngei ko.
Faiceu: Kawlram hi Democracy ram ah a thleng hrim lai tiah na ruah maw? A thleng hrim lai tiin na ruah a si ahcun zeitindah a thlen lai tiah na ruah? Chim duhnak cu ral i tuknak in maw, mipi sandahpiahnak in maw, Kawl ralkap le ralkap lila uknak i chuhnak (an mah le mah thahnak) in maw siloah pakhat khat in maw?
Dr. SNCL: Kanram hi democracy ram ah a thlen hrimhrim lai. Atuan le a hnu deuh tu a si te lai. Zei caah tiah, vawleicung ram 200 reng lo ah hin, dictators hna nih an ukrihmi ram hi ram 10 hmanh a tling lo ti kho a si. Zeitindah aa thlen lai ti mi tu cu ka theih ve lo. Asinain, ralkap uknak kan duh lo ti lawng siloin, ralkap uknak in democracy ah thlen kan duh ko tiah, a herh ning in kan tuan lai, kan tuah lai a ti mi minung kan tam deuh paohpaoh, kanram aa thlennak a ran deuhdeuh a si ko lai. Ralkap uknak a duh lo mi 100 ah 90 nih ral thawhnak in kan doh ngam ni ah kan ram cu a thlen ko lai. Ralkap uknak kan duh lo a ti mi mipi 100 ah 90 nih lam kanzawh (sandah kan piah) ni ah kan ram cu a thlen ko lai. Ralkap uknak kan duh lo timi mipi 100 ah 90 kan um taktak timi ralkap chung ah ralbawi cheu khat nih an theih i, an zumh taktak paoh ah an mah le an mah kar lak ah "Military coup" a chuak lai i, democracy ah a thlen te ko lai. Mipi cung ah zeipaoh aa hngah mi a si ko.
Faiceu: Kawlram (Kanram) hibantukin a thlen a har mi hi zeiruang bik ah dah a si tiah na ruah? Zeilam in dah Kawlram (Kanram) hi thlen a rang bik lai tiah na zumh?
Dr. SNCL: Kan ram hibantukin a thlen a har mi hi kanram chung mipi ruang ah kan si ko. Dictatorship in Democracy ah a thlengkhotu hna tuanbia kan zoh ah cun mipi an si. Kum 26 chung "Iron Fist" in kan ram a kan uk tu Pu Ne Win le BSPP zong tlak lak in a tuah kho tu cu mipi kan si ko. Mipi nih democracy hi kan duh taktak i, thih ngamh in le lungrual tein kan doh ni cu kanram hi military dictatorship in democracy ah a thlen ni a si ko lai.
Faiceu: Aizawl kan rak i ton lio ah khan bia pakhat narak chimbal mi a um. Mah bia cu Kalay University khi South East Asia University chung ah a tha bik ah kan tuah te lai na ti. Mah bantukin Kalay University cu South East Asia University chung ah a tha bik University si ter khawhnak ding thazang Chin mi nih kan ngei maw? Zeitin?
Dr. SNCL: Kalay University khi South East Asia University lak ah a tha bik mi University ah ser kho ding ah "Chance" kan ngeih i, kan ser kho le ser kho lo cu, Chin miphun nih atulio kan ngeih mi "Chance" hi kan hmang thiam le thiam lo tu a si ko.
1988 hnu ah Chin miphun nih Kawlralkap uknak kan duh lo i, ral kan tho. Minung 10,000 hlei ramdang kan phan. Mino tampi cu vawleicung sianghleirun "Universities" thatha ah fimthiam cawmnak "Chance" kan ngei. Hibantuk in "Chance" kan ngeih mi hi 1988 hnu i ramdang a phan mi Chin miphun nih kan hmangthiam ah cun, 2020 ah vawleicung University thatha in, Chin mino 100 reng lo nih field phun kip in Doctorate level tiang kan cawn kho.
Hibantuk in vawleicung ramtha bik a si mi Universities thatha hna in thiamnak sang dang a ngah mi Chin mino hna nih, kan ram ah kan kir than i, Kawl Ralkap nih Chin miphun caah a kan serh piak mi Kalay University ah ca chimh cio hna a si ah cun, Kalay University cu, South East Asia ah a tha bik mi Universities tampi lak ah a tha taktak mi University ah kan ser kho lailonak a kong ka thei lo.
Faiceu: Lai Samurai timi na rak tial duh biknak a sullam kha zeidah a si? Tampi "Critic" na rak ton mi cung ah zeitin dah na ruah?
Dr. SNCL: Lai Samurai timi Article kha kan miphun nih kan ton cuahmah mi kan si ning taktak "Reflect" tuah hlah seh law, a ho hmanh nih rel zong an huam lai lo i, ceih zong an huam lai lo, "critic" tuan zong an duh lai lo. Kan miphun chung ah Pastor cheu khat le Krifabu upa cheu khat sining taktak "Reflect" a tuah caah soisel le ceih tampi a tong tiah ka ruah.
Ka tial duhnak sullam cu Pathian zumh huaha lo, mah sining quality le quantify i, mi cung cuang si kho tung lo, Biaknak le Khrihfa sinak hlei ah kai in, Chin miphun hna kar lak ah "Elite" class si duh mi Pastor cheu khat le Khrihfa upa cheu khat kha Meiji Siangpahrang chan lio Samurai hna he an i lo ngai caah, "Comparative Analysis" tuah in ka tial mi a si ko.
Faiceu: By the way, Aung San Suu Kyi hi Kawl Ralkap nih zeitin an tuah lai? Thong maw a thlak lai, culoah cun inn ah maw an hren lai?
Dr.SNCL: Kawl ram "Bei Din Saya" pawl hal hna law an theih bik lai. Kei cu "Bei Din" ka thiam lo i, a ruah awk bak ka thei lo. Pu Than Shwe i "Beidin Saya" nawl a si ko lai. Cucu kan van a chiatngainak a si.
Faiceu: Tutan Malaysia na rak tlawnnak bik kong hi tah?
Dr. SNCL: Malaysia Chin miphun hna tlawn kaa timh a voi thumnak ah ka rak phan kho mi a si. CNF nih policy a ngeih mi pakhat a si mi, Chin miphun hna ramdang an kal i, harnak le lungretheihnak an ton tik ah, an phaknak ram dan le dun chung in siseh, international dan le dun chung in siseh, minung sinak covo an co khonak caah CNF nih kan si kho chung in rian kan tuan lai tiah a ti ning tein ka rak ra mi a si ko.
Faiceu: Chin mipi sin ah biatawi rak kan cah piak kho law kan i lawm ko hnga?
Dr. SNCL: Kapa nih ka ngakchia tein thla a rak cam tawn mi cu "Bawipa, ka fa le hi an sual tuk ko nabuin na dawtnak cu ruahti bantuk in thingro le thinghring hna thleidan lo in a surh hna bantuk in na thluachuah hi a cung ah rak sur ter ve ko. Asinain, na dawtnak ruah ti bantuk in a sur mi cu thinghring hna caah, an thannak a si i, thingro hna caah, an rawpnak a si. Ruahti bang a sur mi na thluachuah hi an theihthiam lo i, thing ro hna bantuk an si sual ah cun, Bawipa na duh ning si ko seh" ti mi hi a si.
Pathian nih Ram pakhat "Chinland" a kan pek. Miphun pakhat "Chin miphun" ah a kan serh. Miphun dang hna bantukin kan miphun kong kan mah tein khuakhan lairel hna seh tiah a kan duh. Asinain, Kawl Ralkap uknak ruang ah Pathian pek mi Chinland ah kan um kho lo i, Pathian nih miphun pakhat ah serhmi Chin miphun sinak a tlau cuahmah. Hilio caan ah Pathian pek mi Chinland le Pathian nih Chin miphun tiah akan serh mi hna kan mah tein khua khan lairel khonak nawl "Self-determination right" ngeih khonak caah dohthlenhnak "Revolution" kan miphun nih kan tuah mi ah i tel lo hi, thingro bantuk kan si ko tiah ka ruah.
Malaysia in Ram Thumnak "Third Countries" a phan mi hna, Chin miphun dohthlenhnak ah kan i tel duh lo i, kan duh paoh in khua kan sa ah cun, thingro kan si lai i, kan hmuh mi Pathian thluachuah hi kan rawpnak tu a si te lai timi hi Third Countries a phan mi Chin miphun hna sin ah Kapa thlacamnak bia ka cah duh mi a si. Cu ve bantukin ramchung ummi hna siseh, ram leng um Chin miphun vialte nih hibantuk in ruahnak hi kan ngeih kho hi ka duh ngai mi a si.
Faiceu: Bia kan in halmi na kan leh caah kan i lawm.
Dr. SNCL: Kei zong ka lawm tuk ve. Kuala Lumpur i IMBI hi ka khua atla ngai ko cang hih.
Dr. Salai Ngun Cung Lian le Faiceu biaruahnak hi Faiceu Journal:Vol.1, No.23 i chuahmi a si.

Dr. Salai Lian Hmung Sakhong le Faiceu biaruahnak

Faiceu: Na kong atawinak tein na kan chim kho hnga maw? Na chuaknak khua, sianginn kainak le innchungkhar kong … tibantuk?
Dr. Lian: Keimah cu Aibur khua ah ka chuak. Tangli tiang kan khua ah sianginn ka kai. Cun tangnga Haka High School ah ka kai i, tangruk le tangsarih Thlantlang ah ka kai. Cun Haka ah ka thial than i, 1978 ah Haka High School in tanghra ka awng. Mahhnucun Rangoon Regional College (2) ah tanghleikhat le hleihnih ka kai. 1982 ah Rangoon University in BA (Honours) degree ka hmuh. Pathian zangfahnak thawngin BA ka awn lioah qualify ka si i, MA ka peh. 1985 ah MA camipuai ka awng. MA ka awn hnuin Burma Institute of Theology (BIT) ah Bible Sianginn ka kai than i 1988 ah BD ka awng. Sweden ka phak hnuin Uppsala University ah cacawn ka peh than i, 2000 kum ah khan doctorate degree (Ph.D) an ka pek ve.
Ka innchungkhar kong cu chim awk tampi a um lo. Kanupi cu Pi Run Pen Sakhong a si i fapa David Van Lian Sakhong le fanu Laura Thachin Sakhong Pathian nih thlua a kan chuah. Chinram ah Siangbawi rian a rak tuan hmasa bikmi Siangbawinu Laura Carson philhlonak ah Laura tiah kan sak.
Faiceu: Rangoon University nan kai lio Sianghleirun Siangngakchia pawl nan cawlcangh ning na ka chim kho hnga maw? Zeital na theihmi a um ti maw?
Dr. Lian: Thei rilmal ko. Kan chan chungah kan rak i nuamh bik caan te a si ve i, atu lio a popular ngaimi Hniang Hniang hla bang philh khawh loin ‘lung chungah sivai bang a cam mi’ a um liangluang ko. Cunakin a biapi deuh rihmi cu, University kan kai lio caan kha kan hmailei kan nun chung vialte zeidah kan va lawhte lai tiah lam kan i sial caan a si, tiah ka ruah. Mirangholh in kan chim ah cun “formative period” a si i, kan nun chungah a biapi ngaingai caan a rak si. Cucu keimah pumpak ka nunnak hrimhrim ah tampi a lang.
Univeristy kan kai lioah fakpi in kan rak au pi mi cu “Salai-Mai Movement” le “Chin Common Language” kong an si. Khakha a sullam thate kan zoh a si ah cun, kan min hmaiah pa nih “Salai” kan i thlak lai i, nu nih “Mai” an thlak lai timi lawng khi a si lo. Kan min ah Salai le Mai kan i thlakmi nih aa va tinhmi le a va sawh duhmi tampi a um rih. Cucu, Chin miphun hi miphun phunkhat kan si ve i, miphun phunkhat nih ngeih a herhmi “national identity” kan ngeih a hau ti khi kan rak sawh ter duhmi a si. Common language kong zong cu thiamthiam cu a si ve ko. Cucu atu tiang hi ka tuah pengmi a si ko rua tiah ka ruah. Kan tuahning belte cu aa dang cang lai. Tahchunnakah, University lioah cun “Salai-Mai” le “Common Language” kong ka au mi he a sullam aa khatmi thil atu tiang ka tuah rihmi cu, 2003 ah khan “In Search of Chin Identity” tiah cauk pakhat ka tial i, Denmark ram Copenhagen i a um mi Nordic Institute of Asian Studies nih an rak ka chuahpiak. Cu cauk chung i ka tial duhmi le University kan kai lio i kan aupi mi “Salai-Mai Movement” le “Common Language” ca ka rak au mi kha, a sullam an i khat ko. Kan chim duhmi cu, atu tiang hi Chin miphun hi Pathian nih miphun dang tein a kan ser ve i, hi miphun phunkhat kan sinak langhter awkah ka cawl peng i, kan “national identity” kan kawl peng ko rih.
Cu lawng siloin, 2006 ah Chin political parties vialte le civil society organizations vialte fonh in “Chin National Council” (CNC) kan tuah. Cu zong cu, Vawleicungpi hmaiah Chin miphun hi miphun phunkhatte kan si ve i, kanmah tein a dir khomi kan si, ti kan langhternak a si ko.

Faiceu: Na bia in tanta ninglaw; CNC le ENC kong cu a hnuah kan in hal than te lai. Cun, thil nan tuahmi le nan i tinhnak, a philosophy kan ti lai maw, a philosophy na kan chimhmi cu a tha ngai ko. Asinain, practical in zeisetdah nan tuah? Nangmah pumpak in tah zeisetdah University na kai lioah na rak tuah timi theih kan duh ko?
Dr. Lian: Siangngakchia kan si lio ka tuahmi kong maw? Ca kan cawn pahin a lenglei activities kan lakmi kong theih na duhmi a si rua. Cu kong kan chim ahcun a sau ngai kho i, atawinak tein chim kan i zuam lai cu! Keimah cu 1980-81 cacawn kum ah khan Khah-Sah-Zah tiah Kawl holh in afawinakin kan auh i, Mirangholh cun: Chin Literature and Cultural Committee (Univerities of Rangoon) ti a si. Rangoon khua i a ummi Univeristy vialte le College vialte aiawh in kan rak tuahmi Committee ah General Secretary ka rak si. Cu lioah cun “Chin Magazine: 1980-81” zong kan rak chuah i, keimah Publisher ah an rak ka thim chih. Cun 1982-83 Academic Year ah khan, Kha-Sah-Zah ah Vice-Chairman ka tuan i, Chin Magazine ah Chief-Editor ka rak tuan fawn. Cu lioah cun, acozah nih a rak kan reh tuk lawng siloin, tangka kawl a rak har tuk i, peh tein Chin Magazine chuah hi a rak har ngaingai. A har ngai buin keimah chan ah kum hnih peh tein kan rak chuah i, ka lung si ngai. Chin Magazine lawng siloin, “Vakok Cazual” kan ti lai maw? Kawl holh in “Vakok Sasawng” kan rak chuah. Vakok tiah a phaw ah Chin in kan tial i, a chung ca tu cu, Kawlholh in chuah a rak si. Cucu keimah nih ka thawkpi mi hna a rak si.
Cu ti’n All Chin Students caah kan cawlhcangh lawng siloin, kanmah Laitlai pawl, Haka-Thlantlang peng lei zong a dang tein cawlcanghnak tampi kan ngei ve. Salai Ceu Mang le Salai Thang Cung Nung (atu Mizoram ah High School saya a tuanmi) le tiah “Dingdi” cazual kan rak chuah. A kum vui ah “Dingdi” kha “Chawkhlei” ah kan thlen. Kan chuah hmasa kum tha tein ka cing lo. 1980 dah a si rua ka ti. Thal sianginn khar inn tlun loin kan pathum in Kha-pawng-sawng ah kan rak um i, cu lioah cun kan chuahmi a si. Nai ah khan, “Chokhlei” cu atu tiang an chuah peng ko ti ka theih i, ka lawm ngai. Thlaici kan tuhmi te atu tiang a nung rih ti kan theih caan hi kan i nuamh bik caan a si ve ko.
Faiceu: Bia dang deuhpi ah kal u sihlaw: MA na awn hnuin Bible Sianginn na kai i, BD degree na lak. Kan theih nakah nangmah hi MA awn hnuin BD a kai hmasa bik a si tiah kan theih. MA na kai hnuin BD na cawn than kha Pathian riantuan na duh taktak caah maw a si? Zeisetdah na rak i tinhmi a si?
Dr. Lian: Pathian riantuan hi bia tak tein ka rak i tim ko. Cun Kanu le Kapa zong nih an rak ka duhpiak fawn. Asinain, Pathian hmai le mi hmaiah hei i phuang ko ning law: Confession ti phun zongin hei ka ruahpiak ko u law mu; Bible Sianginn kai i, Pathian riantuan ka duh tlukte khin University ah Tutor sawk in Lecturer tuante zong kha ka rak duh ve fawn. Kalung aa rak i aw-tawm ngaingai ko. Awikhatte ka ruah hmasa mi cu, Univeristy ah Saya tuan pahin, campus chungah Student Pastor ka tuan lai tiah ka ruat. Ka hawi a cheukhat le ka Professor pa zong ka chimh hna i an ka duhpiak ngai, tha zong an rak ka pek ngaite ko.
Asinain, Univeristy a si zong ka dang hmun dang a si zongah Mah-Sah-Lah acozah kut tang i, acozah riantuan kha ka rak i harh tuk. Acozah ka rak duh lo ning a rak fak ngai cang. Cucaah, a hnu bikah ka ruahmi cu: Kan Chin miphun, kan ram kan miphun le kan Khrihfa Bu caah bia takte riantuan ka duh a si ah cun Pastor tuah hi a tha bik, tiah ka ruah. Atu tiang ka ruah theumi cu; miphun dang kut tangah kan um i, kan Biaknak le kan Khrihfa sinak dah ti lo cu kan miphun a hum-hak khomi dirhmun dang kan ngei rih lo, ti hi a si. Cucaah, Pathian min in kan ram, kan miphun le kan Khrihfa Bu caah rian ka tuan lai tiah, lungtak tein ka rak i thimmi a si lo. Lungfim tein ka rak i thimmi lampi a si ko. Asinain….
Faiceu: “Asinain....”, na bia in pehpiak ning law, Bible Sianginn na kai hnuin politics lei naa mer than. Zeitindah Pathian riantuan loin politics na khel than ning a si? 1988 Democracy Movement ah khan biatak tein naa tel i, Rangoon a ummi Chin miphun vialte a rak hruai hna tiah kan theih. Zeitindah 1988 lio khan nan rak cawlhcangh ning a si?
Dr. Lian: A si ngai. Mitampi nih mah bia hi an ka hal ve tawn. Ziah Pathian riantuan loin politics tu na khel an ka ti theu i, a leh awk kaa harh ngai tawn. Atu zong fawi tein kan let kho men lai lo. “Asinain…” ti vial hin dah kan bia hi a donghte ko rua lai ka ti. Zeicaahtiah hi kong hi cu, ka hmurka in chim ding bia siloin ka nunnak nih a va chim te ding, ka thih hnuah a phi a va chuak te ding bia a si deuh rua tiah ka ruah caah a si.
Zeiruang ah dah 1988 democracy movement ah ka rak i tel timi kong belte hi cu dangkhat in chim khawh a si men lai. 1988 movement kha ruah lopi in a chuakmi a si. Mirangholh in kan chim ah cun “spontaneous uprising” a si. Mah bantuk thil hi a chuak te lai i, kan i tel ve te lai tiah ahohmanh nih kan rak thei chung lo. Ruah lopi a chuak i, ruah lopi in kan rak i tel cio mi a si ko. Asinain, thil pakhat a ummi belte cu, 1988 democracy movement a chuah hlanpi khan ralkap nih an hruaimi Mah-Sah-Lah Acozah kan duhlonak kha cu kan chung tein caan saupi kan rak pawi cio cang. Ka chimcia bang, kei hoi hna cu Mah-Sah-Lah kut tangah acozah riantuan hmanh ka rak duh lo. Kha uknak tha lo, acozah tha lo kan duhlonak cu a caan a vun chuah tikah um khawh loin kan i thawhpi cio i, kan doh cio mi kha a rak si.
Na theih bang; 1988 movement a chuah hlan deuhte ah khan BD ka awng i, Bawipatlang Khrihfabu nih Hmawntlang ah Pastor tuan dingin an rak ka fial. Asinain, Laitlang lei te tlun khawh lo in Rangoon ah ka rak tap i, cu lioah cun Burma Baptist Convention (BBC) ah khin Judson Aid Director rian a rak lawng ve hoi. Atu Manila i Union Theological Seminary ah Professor a tuanmi Dr. Dennis Shu Maung khi Judson Aid Director cu a rak si i, amah kha Korea ah Bible Sianginn kai ding a si caah, amah zaka ah tuan te dingin khua a rak ka khanpiak i, Bawipatlang Khrihfabu an hna a tlak ahcun Judson Aid Director cu 1988 August ah thawk ding khi a rak si. Cuti rian ka bawh lioah cun, Rangoon Chin Baptist Church (RCBC) ah khin Upa Sunday School ka rak chim pah fawn.
Culiopiah cun buainak kha chuak ciammam kaw, acozah nih mipi a uk kho ti hna lo. Hnahnawhnak a phunphun in a chuak. Acozah nih Thonginn an hunpiak hna i thongtla pawl an thlah hna. Cu thongtla an thlahmi hna nih cun zapi dinhhmun i an chiahmi din-ti chungah thih-sii an peih ti a si. Cuhnacu mipi nih an tleih hna i, an hngawng an tan hna. Mi tampi an thi. Cu lioah cun, Rangoon khua chungah khat lakin poster an rak tar cio i, cu ah cun pakhatte ah an tialmi cu “Siangngakchia a kapmi hna hi Chin ralkap an si. Cucaah, Chin miphun nan hmuhmi paoh tlai hna u law, an hngawng tan hna uh,” tiah an rak ti. Minung hngawng tan lio, fawi tein lai an nawn an i thah lio cu si kaw, Rangoon ah a ummi Chin miphun aho te hmanh leng an chuak ngam lo.
Zarhpi ni a hung phan i, awi dang tawn bang Sunday School chimh dingah ka hawipa Salai Ram Ling Hmung (tleicia) he RCBC ah cun kan kal. Chin miphun hi tlukin Pathian lei aa zuammi kan si ti na lakah, mah zing cu ahohmanh an rak i pum ngam lo. Pa Ling he lung-aw-tawm in kan um lioah Rev. Lam Thuam le a dang pakhat (aho set a si ka cing ti lo. Kum kul leng a si ve cang i mu!) an rak phan. Cun tlawmpal hlanah Pa Hnin (Saya Ming Hnin, tleicia) le Saya Pa Hmun (atu Autralia ah Professor a tuanmi) an rak phan ve. Tlawmpal ah Kanmah pa-ruk vial cun zeitindah kan tuah lai tiah khua kan khan. Poster kan tar ve lai i hi bia hi a hman lo mi bia a si tiah kan ti lai. Acozah nih hi buainak vialte hi Chin miphun mawh-phurh an kan timhbia a si tiah kan ti i, RCBC Biakinn chungah cun Poster cu kan tial. Rangoon khua chung vialte kan vahpi i kan tar ve.
Cuhnu cun, Poster tar lawng cu a za lo e, lampi chuahin san-dah-piah in lam-zawh ve a hau e an kan ti i, ‘Chin National Union’ (CNU) tiah Strike Committee pakhat kan rak tuah ve i, lam cu kan rak zawh ve. Cu ‘Chin National Union’ ah cun tlangval lawngkang bikah tiah keimah cu General Secretary ah an rak ka thim. A hnuah CNU kha “Chin National League for Democracy” (CNLD) tiah political party ah kan thlen i cuticun movement chungah atu tiang ka tel behnak cu a si. Cucaah, hi rian hi ruah lopi in “Biakinn” chungin kan rak thawkmi a si i, atu tiang mah rian ka tuannak cungah lunghniarnak zeihmanh ka ngei lo. Mah rian hi kan miphun le kan ram caah ka tuan awk rian; Pathian nih keimah put awkah a ka khinhmi ka Vailamtung ka put tiah kaa ruat ko. Pathian rian kal takin politics a khelmi ka si tiah atu tiang cu keimah tein kaa hmu rih lo. Kan ram, kan miphun le kan Khrihfabu caah ka si khawh chungin ka hmaika ah a rami rian ka tuan tiah ka ruah peng ko.
Faiceu: 1988 lioah nanmah chan― atu ah cun 88 Generation tiah kan in ti hna i― nanmah kan u le pawl nih Ralkap hruaimi Mah-sah-lah acozah nan duhlonak nan rak langh ter. Democracy caah nan au. 1996 lioah an au fawn. Cun 2007 ah cu thiamthiam: Siangngakchia he Phungki he au a si. Mi tampi an thi. Nunnak tampi kan thap. Asinain, atu tiang acozah aa thleng hlei lo. Hi cawlcanghnak nan tuahmi vialte hi pakpalawng, sullam ngei lo menmen a si ko tiah, na ruat bal maw?
Dr. Lian: Ruat bal hlah! A pel hmanh cuticun ka ruat bal lo. Kan theih awk cu atu kan doh cuahmah mi dothlennak hi acozah pakhatte kan dohmi lawng a si lo. Minung pakhat kan dohmi zong a si fawn lo. Ralkap pawl kan dohmi hna zong a si lo. Uknak phunglam tha lo pakhat nih a rak hruaimi Chan pakhat thlen dingah kan dohmi Chanthlennak le Dothlennak a si. Cucaah cun pei politics kan khel lo kan ti cu! Politics a khelmi cu si u sihlaw, acozah pakhat thlending lawng khi kan hei zoh hnga. Than Shwe a thutdan cungah Suu Kyi kan thut ter khawh ahcun a za kan hei ti hnga. Politics a khelmi pawl uknaknawl an ngeih i Bawi an si ni khi kan tei ni a si kan va ti hnga. Cucu kan tuahhnawh chanmi a si lo. Acozah pakhat thlen menmen in a za ding a si lo. A chan le a uknakphung hrimhrim kan thlen chih a hau.
Cu lawng hmanh cu a za rih lai lo. Cucaah cun pei kan chim tawn cu: Kanmah Tlangcungmi caah cun “Democracy” lawng hmanh a za lo. Kan i uknakphung hi Federal a si chih a hau kan ti. Cucaah, Kawlram ah Democracy kan hmuh lawng siloin, Federal phunglam in kan ram kan ser than hlan tiang cu kan ngol lai lo. Kanmah chan ah kan hluhchuah khawh lo zongah kan techin fapar nih an va peh te ding khi a si. Cucaah, dothlennak a tuahmi nih cun, kan tuahmi thil hi kanmah chan ah a theipar kan zun te lai tiah, ahohmanh nih kan i ruah chih bal lo. A phung zong a si lo. Asinain, a tha lo tiah kan theihmi kha tha lakin tuah ding le, a dik lo ti kan theihmi kha “dingthlu le lairel” nih khua khang ve hna seh tiah, kan nunnak pekin kan tuan phung a si. Cucu dothlennak a tuahmi pasal paoh nih kan tuah phung a si i, kan tuah cio awk zong a si tiah ka ruah.
Kapkhat leiin 1988 Movement hi a hmui-tinh a kheng lo a timi pawl nih thil an hmuh khawh lomi pakhat a um rua tiah ka ruah. Cuhna nih cun, Kawlram chung i kan tonmi politics lei buainak (political crisis) a hrampi an hmuh lo caah a si tiah ka ruat. Buainak a hrampi (the root course of political crisis in Burma) an hmuh lo caah, Kawlram ah buainak hram aa thawk hi 1988 a si tiah an ruah sual tawn. Cucu a si lo! Kawlram ah buainak hram aa rak i thawk cu 1949 in a si cang. Zeiruangah cucu a rak si? A ruang bik cu: Kawlram chungah a ummi Tlangcungmi pawl kha zalonnak (freedom), mahte nawlngeihnak (self-determination), le Kawl he aa tlukmi covo (equality) an rak kan pek duh lo caah Tlangcungmi pawl Ral kan rak tho. Cu Ral nih cun buainak kha a buai ter chinchin. Tlangcungmi (Ethnic Nationalities) pawl mahte nawlngeihnak (Self-determination) an kan pek duh lo tu kha chim ti lo, Tlangcungmi ral an tho i, Kawl a kuai dih lai, aa then dih lai tiah an ti i, Gen Ne Win nih a hruaimi Ralkap acozah an rak kainak kha a si. Cucaah, 1962 ah Ralkap Acozah a kaimi kha Tlangcungmi an kan nam neh ruangah a si i, kan chim tawnmi cu: Tlangcungmi mahte nawlngeihnak le covo (equality) kan ngeih hlan chung cu zeibantuk acozah an kai hmanhah Kawlram a dai lai lo tiah, kan timi a si. Cucaah cun pei: Atu kan do cuahmahmi dothlennak ah hin Democracy lawng a za lo, tiah kan tinak cu a si cu. Tlangcungmi vialte kan saduhthah a tlin ve nakhnga Federal phung in Kawlram hi kan ser than a hau. Cucu, atu kan dothlennak a muru cu a si ko.
Cucaah, Tlangcungmi lei hoih in kan zoh a si ah cun 1988 Movement nih Acozah a tleng kho rih lo nain, mipi lungthin cu tha tein a thlen cang tiah ka ruah. 1961-62 lioah Tlangcungmi pawl Federal Movement kan tuah lioah khan a zei Kawl: U Nu, Kyaw Nyein, Ba Shwe, Ne Win, Aung Kyi... pakhat hmanh nih Tlangcungmi an rak kan tanh tung lo; pakhatte hmanh Federal caah an rak au lo. Cu ruangah cun pei, Ne Win nih aa-naa fawi tein a lak khawh i, kum mah vialte a rak uk khawhnak kha a si. Asinain, 1988 Movement hnu cun Daw Aung san Suu Kyi in aa thawk i 88 Generation vialte nih Kawlram hi Federal phung in kan kal lo a si ah cun ram a dai kho lai lo. Federal dah ti lo cu Kawlram caah lam dang a um lo, ti an theih dih cang. Mipi zong nih an pom ve cang. A duh rih lomi cu Gen Than Shwe le a pawng thu ba-rawh zah Ralbawi pawl lawng an si cang.
Cucaah, ka chim duhmi cu, 1988 Movement kan tuah ruangah Kawlram chungah mipi lungthin tha tein kan thlen khawh hna. Cu lawng hmanh cu a si rih lo; Vawleicung khuaza ramkip ah a um acozah vialte le United Nations (UN) pi zong an lungput ning le an khua ruahning tha tein kan thlen dih cang hna, tiah ka ruah. Cucaah, it lo thu loin a chunchun a zanzan kan cawlcangh mi hi a sawhsawh a si lai lo i, a man a um ve te ko lai; mipi nih a theipar a lawh ni le an zun caan a phan ve te ko lai, tiah ruahchannak nganpi ka ngei.
Faiceu: Vawleicungpi le UN zong nih Tlangcungmi kong an kan theih na ti si kaw, Kawlram politics ah hin tah Tlangcungmi kong hi zeitluk in dah a bia pit? Zeiruang ah dah UNLD le ENC te hna hi Kawlmi tel loin Tlangcungmi lawng in nan tuah? Cun CNC kong zong na vun kan chim kho hnga maw?
Dr. Lian: Kawlram politics ah Tlangcungmi kong zeitluk in dah a bia pit timi fianternak ah tuan deuh kan chimmi Chanthlennak caah Dothlennak kan tuah timi ka bia kha vun lak than ka duh. Atu Kawl Ralkap nih an kalpi mi uknak phung nih a kalpi mi Chan hi kan do i kan thlen lo a si ah cun: atu Kawlram chung i a ummi miphun dang vialte: Arakan, Chin, Kachin, Karen, Karenni, Mon le Shan te hna…, hi miphun vialte hi hihnu kum zakhat kumzahnih ah cun kan ci a mit dih lai. Kan miphun a tlau dih lai. Cucaah, ka chim duhmi cu: Tlangcungmi kong hi kanmah caah cun kan thihnak le kan nunak tlukin a biapi nain, Kawl nih cun biapipa ah an kan chiahpiak duh lo. Biapi hlah seh tiah thuh an duh, nawh an duh. Cuticun kum sawmli sawmnga an rak thuh an rak nawh tikah Vawleicungpi nih Kawlram chungah Tlangcungmi an um hmanh an rak thei lo.
Cucaahcun, Tlangcungmi kong hi kanmah caah a biapi i, kanmah nih kan chim a hau tiah kan ti i, 1988 Movement a chuah le cang ka khan UNLD timi ‘United Nationalities League for Democracy’ kha kan rak tuah i, kan rak au pi mi cu: Kawlram ah Democracy lawng a za lo, Tlangcungmi vialte nih zalonnak (freedom), mahte nawlngeihnak (self-determination) le Kawl he aa khat tein kan Covo kan hmuh ve nakhnga, Equality kan ngeih a hau. Cu ngeih khawhnak caah cun Kawlram hi Federal phung kan ser than a hau kan ti. Cucu, UNLD nih ram chungah a rak au pi mi a si i, cu thiamthiam cu ENC kan timi ‘Ethnic Nationalities Council’ nih ramleng in a au pi ve mi cu a si ko.
Faiceu: Sorry Pu Lian! Kan hrelh sual lai ti ka phang i, na bia ka vun in tan ta rih lai. UNLD le ENC ah khan nang zeidah na tleih? Cun ENC hi zeitik kum ah dah nan dirh? ENC le CNC he pehtlainak an ngei maw? An ngeih ahcun...
Dr. Lian: UNLD ah khan cun Secretary ah an rak ka thim. Cun UNLD-LA (Liberated Areas) tiah ram lengah 1998 ah kan dirh than i cu zongah cun General Secretary thiamthiam ka tuanpiak hna. ENC zongah kan thawk ka tein ni kum 2008 tiang kha General Secretary ka tuan i, ni kum ah Conference kan tuah i, cu ah cun Vice-Chairman ah an ka thim. CNC tu ah cun atu liote hi Chairman ka tuanpiak hna.
ENC hi 2001 ah kan dirhmi a si i, kan dirh ka ah cun ENSCC tiah ‘Ethnic Nationalities Solidarity and Cooperation Committee’ tiah, kan rak ti. 2004 ah ENC tiah a min kan thlen. ENC le CNC an i pehtlainak cu hitihin a si. ENC hi State-based in kan tuahmi a si i, atu Kawlram ah a ummi State 7 hi kan hrampi an si. State-based a si caah, State pakhat cio nih Ai-awh-tu (Representative) hi aa tlukin ENC ah thlah cio a si. Cucaah, ENC tangah hin, State Council pa sarih (7) a um ve: Arakan national Council, Chin National Council, tibantuk in mu, pasarih kan ngei hna. Cucaah, ENC hi party bantuk sawhsawh si loin Tlangcungmi caah Parliament bantuk a si. Ethnic Parliament bantuk a si i, a kau ngaingai. Cun State-based, ram cungah dirhmi a si caah political mandate le legitimacy zong a ngei i, cucaah cun UN le ramkip acozah zong nih an kan pom i, an kan chawnhnak hi a si fawn.
Faiceu: ENC nih UN nan chawnh tikah nan chimmi nan policy zeibikdah a si? UN nih ENC a pom i a chawnh tikah hin tah: ENC hi Tlawngcungmi vialte a aiawh mi State-based a si caah maw an in chawnh hna, asiloah nan policy a that ruang tu ah dah a si? Cun nangmah pumpak nih tah UN upa na chawn bal hna maw?
Dr. Lian: ENC nih kan dirpi mi kan policy cu: Kawlram thlen kan duh a si zongah, democracy hmuh kan duh a si zongah, kum sawmnga leng a tho cangmi ral deih ter kan duh a si zongah; Kawlram politics kong kan ceih lai nan ti a si ah cun, kanmah Tlangcungmi tel loin zeihmanh nan tuah kho lo, timi khi a si ko. Zeiruangah: Kawlram hmantlak khi zoh tuah uh! Kawlram a zapi in zakhat ah sawmruk (60%) khi Tlangcungmi kan umnak, Tlangcungmi kan ram a si. Cun a minung in kan zoh ah cun zakhat ah sawmli (40%) reng lo cu Tlangcungmi kan si fawn. Cucaah Kawlram kong kan ceih lai nan ti riangmang i, Kawlram a ram in zakhat ah sawmruk umnak zeitindah nan nganh tak thiam lai. A minung in zakhat ah sawmli a si mi miphun vialte kong zeitindah lanh tak nan i timh ning a si? Ngaite chim ah cun, Mirang sinin independence kan hmuh hnuin atu tiang Kawl pawl nih Tlangcungmi vialte Ram-uk-nak kong khuakhan lairel fatin te an kan telh duh lo caah pei kan ram atu bantuk in a buai i, ral tiang a thawhmi hi a si ko cu. Ram a dai kho lo. Ram a daih lo caah Uknak tha lo nih a zulh. Uknak tha lo ruangah mipi kan si a fak. Cu vialte buainak a hrampi hi Tlangcungmi an rak kan pheu caah a chuakmi “Ethnic conflict” ruang lawngte ah a si i, atu zong pheu rih nan kan duh a si ahcun, ni hin democracy hmu hmanh uh! Thaizing ral a tho than lai i ram a dai hlei lai lo. U Nu chan, Parliament Democracy chan kha zoh ngat uh! Democracy pei a si ko cu. Asinain, Tlangcungmi duhdimnak an kan pek lo caah ral kan tho. Ral a um ruangah Ralkap acozah an kai. Ralkap acozah nih ram an uk ruangah democracy a um kho lo. Mipi kan si a fak i harnak phun zakip kan tong. Cucaah, atu zong: Tlangcungmi kan i tel lo ahcun, ram a dai lai lo, ram zong ser khawh a si lai lo. A remh zong nan remh kho hlei fawn lai lo, timi hi dengteo in kan chimmi a si ko.
Cuticun, Tlangcungmi kan dirhmun fakpi in kan dirpi khawh dingah policy kan tlakpi mi cu: Kawlram deih ter kan duh ahcun; Ralkap Acozah (SPDC), Daw Aung San Suu Kyi nih a hruaimi NLD (1990 election winning party), le Tlangcungmi kan i chawn lai, timi “Tripartite Dialogue” hi policy hrampi in kan kalpi mi si. Cucu, UN General Assembly zong nih 1994 in atu tiang biachahnak a ngeih i, 2007 ah khan UN General Assembly lawng si loin, UN Security Council zong nih, Tlangcungmi telin biakchawnhnak um seh timi “Tripatite Dialogue” cu a vun kan pompi ve.Cun zeidah na ka hal rihmi kha a si cu?
Faiceu: Tlangcungmi nih UN upa pawl nan chawn bal cang hna maw, timi le; cubantuk chawnhnak a um ah tah nangmah pumpak naa tel bal maw, timi a si.
Dr. Lian: UN upa le Tlangcungmi upa i chawnhnak hi a rak um pah lengmang ko. Keimah pumpak in ka vun i tel vemi kha cu 2001 hnu khan a si. ENC (ENSCC) aiawh in, a thi cangmi kanpa Dr. ChaoTzang Yawnghwe, David Taw (KNU, atu lio ENC General Secretary), le keimah New York ah kan rak kal i, UN Under Secretrary-General for Political Affairs (UN ah political affairs ah cun a ngan bikmi a si) Mr. Danialö Turk le UN Special Envoy for Burma a simi Mr. Razali kha kan rak ton hna. Mr. Razali nih a rak kan timi cu: Tlangcungmi kong hitluk a biapit hi ka thei bal lo, cucaah UN nih Tlangcungmi kong Conference kan in tuahpiak hna lai, a rak kan ti. Kan lung a tho ngai i, a hnu thlathum thlali hnuah Bangkok ah kan i tong than i, zeitindah a si lai tiah a thawngpang kan hal. Cu lio a kan timi cu: “Vei mu! Thil hi kan duhning in kal khawh dawh a si ti rua lo. Gen Khin Nyunt he kan i tong i, Ethnic Conference kan tuahpiak hna lai tiah ka chimh i, Khin Nyunt nih a duh tein a duh lo. Cucaah cun, conference tuah loin lam dang tu kawl ko u sih,” tiah a rak kan ti. Asinain, bia a rak khenh takmi cu, UN nih ethnic issues hi zeitikhmanhah a philh lai lo, a rak kan ti.
Cun Mr. Razali kha Mr. Gambari nih a vun thlen i, Mr. Gambari a voikhatnak Kawlram a va tlawn hlante ah khan chawnhnak kan ngei i, hnatlaknak kan ngeihmi cu: Kawlram in a kir leiah hin Official tein ENC he Bangkok ah kan i tong lai timi a si. A kir lei cu kan i tong taktak, asinain aa dang hoimi cu: Gambari le Gen Than Shwe an i ton lioah Gambari nih a timi cu, UN policy cu Tripartite Dialogue a si caah cu Bu Buthum lakah Bukhat a si vemi Tlangcungmi aiawh in ENC hi officially in ka ton hna lai, tiah a ti. Than Shwe nih a duh hoi lo. Tu-pung pawl cu maw na ton hna lai, ENC na ton hna ahcun ra ti hlah, a va ti rua. Cucaah, Bangkok kan i ton lioah a kan timi cu, “ENC hi kan ton ko hna lai. Asinain, SPDC nih an duh lo
caah kan i tonmi hi a lengah kan chim lai lo, media ah kan thanh hna lai lo,” a rak kan ti i, a tha ko kan rak ti ve. Cucaah, ENC le UN upa kan i tonmi hi media ah kan chim bal lo i, atu tiang mitampi nih an theih lomi hi a si. Atu hi cu, thil a kal ning a sau ngai cang i, kan chim pah ko cang. Voi tamnawn kan ton hna: voikhat hoi hna cu Kawlram a kal hlante ah keimah lawng in a rak ka ton i, suimilam pakhat chung bak bia kan i ruah. Kan pawngah officer pakhat lawnglawng note tialtu dingah a thu.
Hi ka zawnah chim ka duhmi cu: UN kan ton khawh ve hna timi a si lo. Tlangcungmi nih zei kan tuah paohah, Kawl acozah nih tuahnak nawl an kan pe bal lo, timi kha ka langh ter duh. Tuahnak nawl ram chungah an kan phih lawng a si lo; ramleng leiin kan tuahmi hmanh lam an kan kham i, thil tha kan tuahmi paohpaoh hrawhpiak an kan duh timi a si. Asinain, Kawl Acozah nih zeitluk a kan kham len hmanhah UN, EU le US hei tibantuk international community nih cun kan kong tha tein an kan theih i, an kan philh ti lo, timi hi chim chih ka duh fawn.
Faiceu: ENC nan tuah hnuin UN ah a sang bikmi upa hna zong nih Tlangcungmi an kan chawnh ve cang, ti hi kan rak theih i kan rak i lawm cio. ICG Report hawi hna i a tialmi kan rel tikah, Kawlram i a ummi Tlangcungmi nih kum 50 leng ral an tho cang nain, zeisetsaidah an dohhnawh mi a si ti hi ENC an tuah hnu lawnglawng ah tha tein Vawleicungpi nih a theihpi hna, ti zong kan rak rel ve. ICG (International Crisis Group) hna cu, Vawleicungah min a ngei taktak mi, an report zong acozah vialte nih an relmi a si, Tlangcungmi kong hi Internnational Community nih an kan philh ti lai lo, tiah kan zumh fawn. Cucaah, UN in US ah vun i thial u sihlaw; US President George Bush na tonnak le White House na lennak kong na kan chim kho hnga maw? Cun atu President Obama he hin tah ton dingah khua nan khanmi a um maw? Zapi nih theihpi awk a thami a um ahcun rak kan chim kho law kan duh ko.
Dr.Lian: ICG Report kan rel na ti i, kaa lawm. Khi bantuk ca tha khi nanmah bantuk mino nih a tampi in rak rel cio uh ti zongin forh kan duh fawn hna.
US President George Bush le the First Lady Laura Bush kan rak tonmi hna kha cu keimah zong ka chan chung chim awk kaa ngeih vemi te khi a si ko. White House ah khan cun, Mrs. Laura Bush nih 2007 June thla lio a rak kan kawh mi a si. President Bush tu cu Russia a tlawn lio a si i, inn ah a rak um lo. Cucaah Laura Bush he kan i ton lioah cun, kan policy kong tampi chim lo in, kan sining tu tam deuh in kan chim. Tlangcungmi kum sawmruk chung zeitluk in dah kan tuar i, Kawl Acozah nih zeitluk in dah a kan hrem timi, kan tuanbia le kan sining vialte a hmantlak he a vedio he kan piahpiak i, kan chimh.
White House chungah Laura Bush kan ton lioah ka lung a si ngaimite cu: Kan meting a dih leiah khin ka hawipa David Eubank he khan thla rak kan campiak ta u, a kan ti. Thla ka cam hlanah bia tawi tein ka chim hmasa i, ka chimmi cu: Kanmah Chin miphun hi America Baptist Missionary pawl ruangah Khrihfa a simi kan si i, atu tiang America hi Biaknak leiin kan nu le kan pa ram (Our Spritual Motherland) a si tiah kan ruah i, atu ah America ah Chinmi tampi nan kan lakpiakmi hna zong hi kan i lawm fawn, tiah ka ti i Laiholh tein White House chungah cun thla ka campiak hna. Cun David nih Mirangholh in a vun peh. Chin miphun vialte lakah White House ah official tein kawh hmasa bikmi ka si i, Laiholh te thlacam kha a sung lawi ngai in ka rak ruah. Cun kan chuah lei a hei kan thlah pah khin, “Kafanu min zong Laura a si ve, America Siangbawinu min kan sakmi a si,” tiah ka chimh i, tluangtlam ngai in bia kan rak i ruah.
Laura Bush kan i ton tan ah hin State Department zongah kan va kal i, Mr. Christopher Hills he kan rak i tong ve. Mr. Hills cu Asia he pehtlai cun US Foreign Policy a tlaitu a lu bik a si ko. Under Secretary of State ti a rak si i, Kawlholh cun Duh-Wungyi (Deputy Foreign Minister) a si kan ti lai cu. Mr. Hills he kan i ton lioah hin, amah lawng si lo in a kut tangah a sang bik: Mr. Eric Johns timi, Assistant Under Secretary of State, zong a rak thu ve. Anmah sintu ah hin Laura Bush sinah kan chim lem lomi, ENC policy kha bia tak tein kan chim. Kan timi cu; Kawlram kongah UN nih “Tripartite Dialogue” ti mi SPDC le, Daw Aung San Suu Kyi nih a hruaimi NLD le, Tlangcungmi chawnhnak um seh tiah bia a chah cang. Asinain, SPDC nih chawnh a kan duh lo. Cu lawng siloin, Tuluk le Russia hi SPDC hnuleiin a dir peng i, zeiti tuah awkte kan thei lo. Cucaah, Tripartite Dialogue a si khawh nakhnga le kan ram chungah thlennak a chuah khawh nakhnga US nih kan hruaipiak hna u law, atu lio Korea in an tuah bantuk “Multi-patry Talks” hi rak kan tuahpiak, tiah kan rak ti. Amah Mr. Hills hi Korea i an tuahmi “Six-Party Talks” a hruaitu a si i, kan chim le cangka a lung a tho ngai ve.
Cu lio i, Mr. Hills sinah ka rak chimhmi ENC policy cu 2008 August thla ah khan President Bush he Bangkok kan i ton lioah ka chimh thanmi a si. President Bush nih US Embassy ah chuncaw (Lunch) ei a rak kan sawm i, suimillam pahnih chung caan a kan pek i, bia kan i ruah. President Bush zong ENC policy le “Multi-party Talks on Burma” kong chimh lioah, a lung a tho ngai ve. Van thatnak ah; Cu lioah cun, President Bush pawng cun Mr. Eric Johns zong a rak um than ve hoi. Culio belah cun, Mr. Eric Johns cu US nih Thailand ah an chiahmi Ambassador a rak si cang. Mr. Eric Johns nih a kan chimhmi cu, “Ni kum kan i ton hnu khan, Tuluk ram Beijing ah ka kal i, SPDC Foreign Minister U Nyan Win ka ton,” a ti. Cun Tuluk Acozah sin zongah Kawlram caah “Multi-party Talks on Burma” tuah a herh tiah ka chimh hna i, SPDC nih an duh lo, a ti. SPDC nih an duh lo le cangka Tuluk zong an hna a tla ve rih lo, a ti. Asinain, kan i zuam rih ko lai, an ka ti.
Cuticun, Kawlram aa thlen khawh dingah le Tlangcungmi nih kan duhmi saduhthah a tlin khawh nakhnga cu kan i zuam lengmang ko. President Obama hi amah pumpak cu kan tong kho rih lo nain, America Acozahpi nih cun Kawlram kongah an chiahmi policy tu cu an thleng lai lo, tiah kan zumh. Cucaah, ENC nih cun President Bush he kan rak chimh i, a hna a kan tlakpi ciami policy chung khan kan kalpi rih ko lai. President thar pa he ton ding hi zapi theih awk in khuakhan lairel mi a um rih lai. A va um hmanhah chim awk a tha rih theng hnga lo!
Faiceu: Nangmah kong he nan rian tuannak kong he tampi na kan chimh i kan i lawm ngaite. Zeital na siaherhmi, chimhchih na kan duhmi a um ti maw?
Dr. Lian: Faiceu The Chin Weekly Journal nan chuah caah ka lawm ngaingai. Kanfa kannau le nih kan ca, kan holh le kan phunglam a thancho dingah i zuam chinchin ko u. Faiceu Journal nan chuahmi nih hin kan miphun caah rian tampi a tuan te ko lai.
Pakhat belte ka sia a herh ngai i: Kan hnu nai nan chuah mi Faiceu le Tluang Lian Hnin(Pa Tluang )bia nan i ruahmi kha ka rak rel ve. Pa Tluang hi pumpak in ka theihmi a si i, mi fel cathiam, hmailei zongah kan miphun le kan ram nih tampi kan bochan te ding tlangval tha a si. Asinain, ka sia a herhmi cu: Interview nan tuah lioah a chimmi, amah nih direct a chimmi siloin, Robert Taylor bia a charmi (quotation a lakmi) kha ka sia a herh ngai te i, Pa Tluang sawinak siloin, Robert Taylor a tialmi cauk nan rel tikah ralrin a tha timi te chim chih ka duh.
Tuan deuh ka chimmi ah khan, Atu lio a kan ukmi Kawl Ralkap Acozah nih peh tein kumzakhat kumzahnih an kan uk ahcun, Tlangcungmi kan ci a mit lai ka ti. Zeicaahtiah Mirangholh in “nation-building” an ti i, cu “nation-building” ah Kawl Acozah nih a kalpi mi cu: Kawlram chungah, Kawl timi miphun phunkhatte lawng um te sehlaw, Holh zongah Kawlholh pakhatte lawng um sehlaw, Biaknak lei zong Buddha-bata Biaknak pakhat lawng va nung te seh, ti khi a si. Cu policy nih cun a kalpi rihmi cu: Tlangcungmi vialte Kawl si dih hna seh (miphun pakhat lawng um seh), Holh zong Kawlholh pakhat lawng holh hna sehlaw a caan a va sau tikah Kawlholh a si lomi holh dang vialte a ci va mit dih te seh, timi le; cun Biaknak zongah Buddhabata Biaknak pakhat lawng va nung te seh, timi khi a si. Cu Kawl Acozah nih “nation-building” tiah an kalpi mi ah an tluak ngan bikah an i hmanmi hna cu Robert Taylor te pawl, Michael Aung-Thwein te pawl hi an si. (Tangka phalh in an hman hna ka ti lo ei. A komh zong an i kom theng lai lo. Asinain, an policy aa khat i, cucaah Kawl Acozah nih an ca tialmi kha directly or indirectly an hman hna.)
A biapi ngai in lak ka duhmi cu: Pa Tluang nih a vun charmi ah Robert Taylor a chimmi kha, “Chinmi pawl ramdang a chuak mi hna cu political refugees an si lo i, economic refugees menmen an si,” a ti. A chim duhmi cu, “Chinmi cu an si a fah ruangah ram lengah a chuakmi an si i, an ram chungah zeihmanh uknak leiin buaibainak a um lo,” a tinak khi a si ko. Hibia hi: kum 20 chung kan rianttuannak ah a kan dawnkhan bik le harnak tam bik a kan pemi bia a si. Phundang in kan chim a si ah cun; Robert Taylor te pawl an chim duhmi cu: Chin miphun ramdang a chuakmi vialte hi Kawl Acozah a that lo ca zongah a si lo; Ram a that lo ca zongah a si lo; An si a fah caah a rami an si i, cucu International Law in kan zoh ah cun “Chinmi ramdang a chuakmi vialte hi cu refugees an si lo,” tiah an chim duhmi a si ko.
Kanmah nih kan chim vemi cu: Chin miphun lakah hi vialte minung ramleng kan chuahmi cu; kan ram a that lo caah a si. Acozah nih uknak leiin siseh, biaknak leiin siseh, holh le phunglam zong in siseh kum saupi a kan hren i, atu cu kan ram chungah kan nunnak a him ti lo. Cucaah a ram lengah kan chuahmi a si. Kan duh caah a si lo. Kan ram chungah kan um khawh ti lo caah a si. Cucaah kanmah hi Political Refugees taktak kan si i, Migrant Workers kan si lo, kan ti ve hna. Political refugees kan si caah, kan phaknak hmunah hung kan zoh khenh u law, lamlai ah a tang rihmi vialte zong nan ram ah rak kan lakpiak hna uh, tiah UN le Vawleicung Acozah sin kipah kan chim. Ram a that lo ruang le Acozah a that lo ruang a chuakmi political refugee kan si lo ah cun; UN siseh, khuazei ram le khuazei acozah hmanh sihnaseh, an kan la duh lai lo. Sifah ruangah ramleng a chuakmi khi ahohmanh nih “refugee” an ti bal hna lo i, an ram zongah an la bal fawn hna lo.
Kawlram Acozah nih kan ram chungah an kan hrem lawng siloin, ramleng kan chuah hnu tiang zongah kan lam kharpiak le phihpiak hi an duh rih. Cucaah cun pei, Chinmi hna cu political refugee an si lo, migrant workers sawhsawh an si tiah an kan ti rih cu. Kan chim vemi cu: Atu nan hmuhmi hna pawl an sifahnak le ei-awk an ngeih lo caah an rak zammi lawng khi zoh hlah ngat uh! Kawl Acozah nih kan ram ah Kum 60 chung zeihmanh thanchonak a kan tuahpiak bal tung lo. Kan lo thlawh kan thing phawrh a kan zoh bal tung lo. Cu lengah, Ral a thomi an si an kan ti, meithal in sa le ral bang an kan dawi caah pei, sifahnak le harnak vialte cu a chuah ko cu. Cucaah, a hrampi cu Political Crisis a um ruangah a si i, Sifahnak cu kha Political Crisis ruangah a chuakmi a hnu zultu tu sawhsawh a si ko. A mei zoh loin, a meikhu lawng zoh hlah uh. A mei cu politics timi Acozah tha lo kha a si i, Sifahnak cu a meikhu sawhsawh bantuk a si ko, kan ti hna.
Cucaah, kan miphun caah rian kan tuan tikah hin; thil a si taktak mi le International Law te hna kha tha tein vun ton ter hna i, cuticun UN le Ramdang Acozah hna an policy a va si tiang khin rian kan tuan. Vuikhat vuihnih chimnak fawi tein thil aa thlengmi a si lo. Acozah upa kan chawnh hna i, an lung a tlin hnu hmanh an ram ah an hmanmi policy le UN policy a si dingah hin kum saupi a rua rih. Cu tite cun rian kan tuan i, atu ah harnak chungin a chuak i, ramdang a phanmi tampi kan um cang.
Asinain, UN le Ramdang Acozah pawl zong hi fawi tein an policy an thlen than khawh ve ko. Cucaah, Robert Taylor a ca tialmi te hna hi kan caah ral bak an si. Tahchunnak pakhat ka lak lai. Kum 2001-2002-2003 lio hrawngah khan Canada nih India a ummi Chin refugees 700 hrawng kan in lakpiak hna lai, an kan ti. Cun Australia nih 1000 hrawng kan lak ve lai, an ti. Cu liote ah cun, Delhi ah a ummi Kawl pahnih le kanmah Chin upa pakhat nih; Chin Delhi a rak phan tharmi cu political refugees an si lo, tiah UNHCR zungah an va chimh hna. Cu hnu cun, UNCHR bak nih Canada le Australia Embassies ah an kal i, Chinmi cu refugees a hmu ciami an si zongah la rih hna hlah u, tiah an va ti ve hna. Cuticun, cu hna pawl an bia kaa khat ruangah kum saupi thi deng kan i zuammi program cu a rak rawk dih ko. Thil pakhat a rawh hnu cun a remh than a har tuk. Lam a thar in sial a har tuk. Zeitluk in dah a har ti cu rak ka hal hlah! A har ning hi ka nunnak nih a theihmi a si.
Cucaah, atu zongah kanmah Chin miphun lakah mifim cathiam kan timi nih Robert Taylor a chimmi bia zulh ruangmang in “Chinmi ramleng a chuakmi cu political refugees kan si lo,” tiah kan chim ahcun: cu bia cu UNHCR sinah va phan seh law, atu lioah Malaysia le India le Thailand hrawng i a tang rihmi kan u kan nau vialte an lam a pit dih ko lai. Chinmi kan miphunpi in ram dang kan chuak dih lai ka ti duhnak a si lo. Asinain, Kawl Ralkap Acozah tha lo nih a kan uk chungah cun, zalonnak cu kan kawl a hau cu ta. Cu hleiah atu harnak chungah aa peih ciami, Malaysia le India le Thailand te hna a phan ciami, a har ciami hna hi cu kan bawmh rih hna a hau. Cucu kei ka hmuh ning le ka ruah ning a si.
UN nih siseh, Acozah pakhat nih siseh, refugees ah an kan pom i, an kan lak khawh nakhnga riantuan a har ning nan theih cio. A caan a rauh ning nan theih cio. Hi kong hi pumpak in kum tampi le caan tampi a buaipi i, rian a tuan vemi ka si caah, kan tuah ciami thil a rawh ding hi ka siang lo. Washington ah bia pakhat te kan va chimmi khi, a tluang ngai a tha ngai kan timi hmanh: cuti bia tha kan chimmi kaakhat thawngin Malaysia i a ummi refugee pakhat US a phak tiangah cun a tlawm bik kumhnih in kumthum an rau rih. Asinain, kha tuah ciami kha kan hrawh lai kan ti ah cun; ni hin mibia kaakhat nih thaizing ah mipa pakhat a luatnak lam fawi tein a phih khawh ko. Cucaah bia chim kan i ralrin cio awk a si tiah ka ruah. A biapi in mifim pawl le mi chimrel kho pawl, zapi sinah bia a chim khomi pawl: Bia nan chim nan rel tikah kan mipi zawn ruahnakte he nan i ralrin khun a hau ko rua ka ti. Cucu lung thiang tein kan cah duhmi hna a si.
Faiceu: Lungsau tein na kong le na riantuannak kong lawng siloin, na sia herhbia zong na kan chimh dih caah tampi kan i lawm.
Dr.Lian: Kaa lawm ngaingai ve!


Dr. Salai Lian Hmung Sakhong le Faiceu biaruahnak hi Faiceu Media Group nih Faiceu Journal: Vol.1,No.31 i a chuahmi a si.