Dr. Salai Ngun Cung Lian le Faiceu biaruah

Dr. Salai Ngun Cung Lian, Center for Constitutional Democracy, Michael Maurer School of Law -Bloomington, ah Senior Research Fellow a tuan lio mi Malaysia a rak kan tlawng i Faiceu Media he biaruahnak caan kan ngei kho ve. Atanglei hi kan bia ruahmi pawl cu an si.
Faiceu: Na chuaknak hmun, na innchungkhar kong le degree na ngahmi pawl na kan chim kho hnga maw?
Dr. SNCL: Matupi khua ah ka chuak. Ka nupi cu Mai Ngun Tin Tial a si. Ka fapa min hi Ram Cung Thang a si i thla 8 a si cang. Indianapolis ah khua kan sa i Indiana University Bloomington ah rian ka tuan. B.A. International Economics and Cultural Affairs in Valparaiso University, USA in ka ngah. LL.M le SJD hi Indiana University School of Law - Bloomington, USA thiamthiam in ka ngah.
Faiceu: CNF/A hi zeitik kum thawk in dah na rak luh? Zeibantuk thinlung ruang bik ah dah CNF/A hi na rak luhnak a si?
Dr. SNCL: CNF/A hi 1988 November thla ah ka lut. Kanram le miphun caah dohthlennak tuah hi a herh timi ka zumh caah ka lut mi a si ko.
Faiceu: Atuhi CNF/A ah zeidah na tuan lio? Adang bu hna ah rian na tuanmi a um maw? A um a siahcun zeibantuk bu hna ah dah rian na tuan?
Dr. SNCL: CNF ah hin Judiciary Department ah Chief Judge le Organization Department ah Secretary ka si. Chief Judge tuan ah hin cun, Secretary of Organization rian kemh chinh hi, a dawh lo ngai mi a sinain Party member tam deuh nih khinh mi a si caah ka kawmh mi a si. Chin Forum ah hin Member of Management Board Member ka si. Centre for Constitutional Democracy, Indiana University ah hin Senior Fellow ka si. Chin Human Rights Organization ah hin Legal Consultant ka si. Mara Peoples Party (LA) ah Advisor ka si.
Faiceu: Ramtang ah CNF/A na si lio ah zeidah a har bik na ti? Cun harsatnak le lungrawhnak na ton caan ah zeidah na thazang laknak bik a si tawn?
Dr. SNCL: Chin National Army ka tuan lio ah a har bik mi cu, Camp ah siseh, front line ah siseh, duty ka lak (sentry) ka tuan lio ah, keimah daithlang ruang ah, Kawl Ralkap an rak ra mi ka theih sual lo i, a kan kah lai i, ka hawi le an thi sual lai timi thinphannak hi a si. Lungrawknak hna hi chimh cawk lo in ka tong peng ko. Ka dawt tuk mi kan hawi le hna Ralkut in an thi ti ka theih paoh ah, ka nau ka u ka chuahpi taktak nih Ralkut in a kan thihtak tluk in ka lung a fak i, ka lung a rawk. Lungrawknak le ngeihchiatnak ka ton tik paoh ah, Khrihfa ka si bantuk in thla ka cam tawn. Cun, carel hi lungrawk le lungretheihnak hnemhtu tha bik a si pin ah, theihhngalhnak a karhtertu a si i, lungrawk lio zong cauk rel awk a um ah cun, ka nuam ngai ko.
Faiceu: CNF/A le Kawl ralkap cozah daihnak (cease-fire) tuah dawh nan lo maw? CNF/A le Chin mipi zeitindah biatak deuh le thawng deuh in riantuanti khawh a si lai? CNF/A nih zeitin dah mipi dawtnak le zumhnak tam deuh kan lak khawh lai tiah na ruah?
Dr. SNCL: Zeithil paoh hi a si kho mi lawngte a si ko timi hi ka zumh ko. Cu caah, Kawl Ralkap le CNF/A kar zong ah remdaihnak taktak hi a um kho mi a si ko. Peace and Tranquility Commission hna zong nih biatakte i, SPDC le CNF karlak ah remdaihnak taktak a um khonak caah an i zuam peng ko. 2007 Rih Camp i chawnh hnu ah, SPDC lei nih remdaihnak kong ceih an duh paoh ah CNF cu ready kan si peng ko tiah theihter an si ko i, SPDC pawl nih remhdaihnak an duh le duh lo cung ah remhdaihnak taktak a um kho le kho lo cu aa hngat ko.
Chinland hi Pathian nih Chin miphun a kan pek mi ram a si ti fiang tein kan i theih i, Chin miphun tiah miphun dang hna bantuk in miphun pakhat ah a kan serh ve ti fiang tein kan i theih i, miphun dang hna bantuk in Chinland ah Chin miphun hna nih kan mah kan kong kan lam zalong tein khuakhan lairel khonak nawl kan ngeih awk a si ve timi hi Pathian duh mi a si ko tiah fiang tein Chin miphun pakhat paohpaoh nih kan i theih cio i, Pathian nih a kan pek mi talent hna Chinland le Chin miphun caah kan hmang cio ah cun, riantuan ti kho lonak a lam a um lo tiah ka ruat. Cubantuk in ruahnak fek tein kan ngeih mi par ah lungrual tein Chin miphun hna nih kan tuanti cio hna ah cun, zeithil paoh hi kan tuah kho ko lai tiah zumhnak fek tein ka ngei ko.
Faiceu: Kawlram hi Democracy ram ah a thleng hrim lai tiah na ruah maw? A thleng hrim lai tiin na ruah a si ahcun zeitindah a thlen lai tiah na ruah? Chim duhnak cu ral i tuknak in maw, mipi sandahpiahnak in maw, Kawl ralkap le ralkap lila uknak i chuhnak (an mah le mah thahnak) in maw siloah pakhat khat in maw?
Dr. SNCL: Kanram hi democracy ram ah a thlen hrimhrim lai. Atuan le a hnu deuh tu a si te lai. Zei caah tiah, vawleicung ram 200 reng lo ah hin, dictators hna nih an ukrihmi ram hi ram 10 hmanh a tling lo ti kho a si. Zeitindah aa thlen lai ti mi tu cu ka theih ve lo. Asinain, ralkap uknak kan duh lo ti lawng siloin, ralkap uknak in democracy ah thlen kan duh ko tiah, a herh ning in kan tuan lai, kan tuah lai a ti mi minung kan tam deuh paohpaoh, kanram aa thlennak a ran deuhdeuh a si ko lai. Ralkap uknak a duh lo mi 100 ah 90 nih ral thawhnak in kan doh ngam ni ah kan ram cu a thlen ko lai. Ralkap uknak kan duh lo a ti mi mipi 100 ah 90 nih lam kanzawh (sandah kan piah) ni ah kan ram cu a thlen ko lai. Ralkap uknak kan duh lo timi mipi 100 ah 90 kan um taktak timi ralkap chung ah ralbawi cheu khat nih an theih i, an zumh taktak paoh ah an mah le an mah kar lak ah "Military coup" a chuak lai i, democracy ah a thlen te ko lai. Mipi cung ah zeipaoh aa hngah mi a si ko.
Faiceu: Kawlram (Kanram) hibantukin a thlen a har mi hi zeiruang bik ah dah a si tiah na ruah? Zeilam in dah Kawlram (Kanram) hi thlen a rang bik lai tiah na zumh?
Dr. SNCL: Kan ram hibantukin a thlen a har mi hi kanram chung mipi ruang ah kan si ko. Dictatorship in Democracy ah a thlengkhotu hna tuanbia kan zoh ah cun mipi an si. Kum 26 chung "Iron Fist" in kan ram a kan uk tu Pu Ne Win le BSPP zong tlak lak in a tuah kho tu cu mipi kan si ko. Mipi nih democracy hi kan duh taktak i, thih ngamh in le lungrual tein kan doh ni cu kanram hi military dictatorship in democracy ah a thlen ni a si ko lai.
Faiceu: Aizawl kan rak i ton lio ah khan bia pakhat narak chimbal mi a um. Mah bia cu Kalay University khi South East Asia University chung ah a tha bik ah kan tuah te lai na ti. Mah bantukin Kalay University cu South East Asia University chung ah a tha bik University si ter khawhnak ding thazang Chin mi nih kan ngei maw? Zeitin?
Dr. SNCL: Kalay University khi South East Asia University lak ah a tha bik mi University ah ser kho ding ah "Chance" kan ngeih i, kan ser kho le ser kho lo cu, Chin miphun nih atulio kan ngeih mi "Chance" hi kan hmang thiam le thiam lo tu a si ko.
1988 hnu ah Chin miphun nih Kawlralkap uknak kan duh lo i, ral kan tho. Minung 10,000 hlei ramdang kan phan. Mino tampi cu vawleicung sianghleirun "Universities" thatha ah fimthiam cawmnak "Chance" kan ngei. Hibantuk in "Chance" kan ngeih mi hi 1988 hnu i ramdang a phan mi Chin miphun nih kan hmangthiam ah cun, 2020 ah vawleicung University thatha in, Chin mino 100 reng lo nih field phun kip in Doctorate level tiang kan cawn kho.
Hibantuk in vawleicung ramtha bik a si mi Universities thatha hna in thiamnak sang dang a ngah mi Chin mino hna nih, kan ram ah kan kir than i, Kawl Ralkap nih Chin miphun caah a kan serh piak mi Kalay University ah ca chimh cio hna a si ah cun, Kalay University cu, South East Asia ah a tha bik mi Universities tampi lak ah a tha taktak mi University ah kan ser kho lailonak a kong ka thei lo.
Faiceu: Lai Samurai timi na rak tial duh biknak a sullam kha zeidah a si? Tampi "Critic" na rak ton mi cung ah zeitin dah na ruah?
Dr. SNCL: Lai Samurai timi Article kha kan miphun nih kan ton cuahmah mi kan si ning taktak "Reflect" tuah hlah seh law, a ho hmanh nih rel zong an huam lai lo i, ceih zong an huam lai lo, "critic" tuan zong an duh lai lo. Kan miphun chung ah Pastor cheu khat le Krifabu upa cheu khat sining taktak "Reflect" a tuah caah soisel le ceih tampi a tong tiah ka ruah.
Ka tial duhnak sullam cu Pathian zumh huaha lo, mah sining quality le quantify i, mi cung cuang si kho tung lo, Biaknak le Khrihfa sinak hlei ah kai in, Chin miphun hna kar lak ah "Elite" class si duh mi Pastor cheu khat le Khrihfa upa cheu khat kha Meiji Siangpahrang chan lio Samurai hna he an i lo ngai caah, "Comparative Analysis" tuah in ka tial mi a si ko.
Faiceu: By the way, Aung San Suu Kyi hi Kawl Ralkap nih zeitin an tuah lai? Thong maw a thlak lai, culoah cun inn ah maw an hren lai?
Dr.SNCL: Kawl ram "Bei Din Saya" pawl hal hna law an theih bik lai. Kei cu "Bei Din" ka thiam lo i, a ruah awk bak ka thei lo. Pu Than Shwe i "Beidin Saya" nawl a si ko lai. Cucu kan van a chiatngainak a si.
Faiceu: Tutan Malaysia na rak tlawnnak bik kong hi tah?
Dr. SNCL: Malaysia Chin miphun hna tlawn kaa timh a voi thumnak ah ka rak phan kho mi a si. CNF nih policy a ngeih mi pakhat a si mi, Chin miphun hna ramdang an kal i, harnak le lungretheihnak an ton tik ah, an phaknak ram dan le dun chung in siseh, international dan le dun chung in siseh, minung sinak covo an co khonak caah CNF nih kan si kho chung in rian kan tuan lai tiah a ti ning tein ka rak ra mi a si ko.
Faiceu: Chin mipi sin ah biatawi rak kan cah piak kho law kan i lawm ko hnga?
Dr. SNCL: Kapa nih ka ngakchia tein thla a rak cam tawn mi cu "Bawipa, ka fa le hi an sual tuk ko nabuin na dawtnak cu ruahti bantuk in thingro le thinghring hna thleidan lo in a surh hna bantuk in na thluachuah hi a cung ah rak sur ter ve ko. Asinain, na dawtnak ruah ti bantuk in a sur mi cu thinghring hna caah, an thannak a si i, thingro hna caah, an rawpnak a si. Ruahti bang a sur mi na thluachuah hi an theihthiam lo i, thing ro hna bantuk an si sual ah cun, Bawipa na duh ning si ko seh" ti mi hi a si.
Pathian nih Ram pakhat "Chinland" a kan pek. Miphun pakhat "Chin miphun" ah a kan serh. Miphun dang hna bantukin kan miphun kong kan mah tein khuakhan lairel hna seh tiah a kan duh. Asinain, Kawl Ralkap uknak ruang ah Pathian pek mi Chinland ah kan um kho lo i, Pathian nih miphun pakhat ah serhmi Chin miphun sinak a tlau cuahmah. Hilio caan ah Pathian pek mi Chinland le Pathian nih Chin miphun tiah akan serh mi hna kan mah tein khua khan lairel khonak nawl "Self-determination right" ngeih khonak caah dohthlenhnak "Revolution" kan miphun nih kan tuah mi ah i tel lo hi, thingro bantuk kan si ko tiah ka ruah.
Malaysia in Ram Thumnak "Third Countries" a phan mi hna, Chin miphun dohthlenhnak ah kan i tel duh lo i, kan duh paoh in khua kan sa ah cun, thingro kan si lai i, kan hmuh mi Pathian thluachuah hi kan rawpnak tu a si te lai timi hi Third Countries a phan mi Chin miphun hna sin ah Kapa thlacamnak bia ka cah duh mi a si. Cu ve bantukin ramchung ummi hna siseh, ram leng um Chin miphun vialte nih hibantuk in ruahnak hi kan ngeih kho hi ka duh ngai mi a si.
Faiceu: Bia kan in halmi na kan leh caah kan i lawm.
Dr. SNCL: Kei zong ka lawm tuk ve. Kuala Lumpur i IMBI hi ka khua atla ngai ko cang hih.
Dr. Salai Ngun Cung Lian le Faiceu biaruahnak hi Faiceu Journal:Vol.1, No.23 i chuahmi a si.